سوال بسیار خوبی مطرح کرده اید که البته پاسخ به آن نیز امری سهل و ممتنع است. اسرار فراوانی در شبها و سحرگاهان است که بخشی از آن در آیات و روایات و سپس در ادبیات عرفانی ما نمایان شده است.
ما در اینجا به نقل چند روایت از اهل بین عصمت و طهارت علیهم السلام و توضیح آنها اکتفا می‌کنیم. شما می‌توانید آیاتی را که واژه اللیل در آنها آمده است در قرآن و تفاسیر بررسی کنید و بخشی از این نکات نغز را بیابید.
امام صادق علیه السلام فرمودند : خداوند به موسی علیه السلام وحی فرمود: آن کس که گمان برد مرا دوست دارد اما چون شب فرا رسد چشم از عبادت من فرو بندد، دروغ می گوید. مگر نه این است که هر دلداده ای دوست دارد با دلدار خود خلوت کند؟! هان! ای پسر عمران، چون شب شود من متوجه دوستداران خود شوم ودیده دلشان را بگشایم وکیفرم را در برابر چشمانشان مجسم کنم و با من گفتگو کنند چنان که گویی مرا می بینند ودر حضور خودم با من سخن می گویند.(میزان الحکمه ج2 ص 442)
شب هنگام وقتی همه به خواب رفته اند، آنان که عاشق معبود خود هستند برمی‌خیزند و با او به راز و نیاز می‌پردازند. شب تاریک است اما پرهیزگاران نورانیت خود را از دل آن کسب می‌کنند و نور حضرت حق در آنها تجلی می‌کند. در واقع آنها که با حضرت حق سر و سرّی دارند، سحرگاهان به ملاقات او می‌روند. امام علی علیه السلام می‌فرمایند : شب زنده داری ، شعار پرهیزگاران وخوی مشتاقان است .(همان ج5 ص426)
آنقدر خیر وبرکت در بیداری شب برای ذکر و یاد خدا، تلاوت قرآن و نماز شب ذکر شده است و بزرگان از اولیای خدا به آن توصیه کرده‌اند که جای شک و شبهه باقی نمی‌گذارد که این سیره معصومین علیهم السلام از مهم ترین خصوصیات اولیای خدا است. در لسان روایات از شب بیداری به «سهر» یاد می‌شود.
در احوالات پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است که آن حضرت پس از نیمه شب از خواب برخاستند و به مناجات و راز و نیاز و انجام بخشی از نماز شب می پرداختند. سپس مجددا دقایقی به استراحت می پرداختند و دوباره از خواب برخاستند و به راز و نیاز و انجام بخش دیگری از نماز شب می پرداختند، و به همین ترتیب چند بار تا اذان صبح ، پس از استراحت هایی کوتاه ، بر می خاستند و به عبادت می پرداختند. این در حالی است که آن حضرت حتی در حال خواب نیز خدا را فراموش نمی کردند.
در صحیفه ادریس آمده است: خوشا آنان که از روی عشق مرا پرستیدند ومرا معبود وپروردگار خود گرفتند، به خاطر من شبها نخوابیدند وروزها کوشیدند واین نه از روی ترسی بود ونه از بهر امیدی، نه از هراس دوزخی بود ونه به طمع بهشتی، بلکه به سبب محبّت راستین واراده بی شائبه وبریدن از همه چیز ودل بستن به من بود.(همان ج2 ص 435)
اهمین شب خیزی از نظر عقلی و آیات و روایات.
بعد اول، اهمیت سحرگاهان و مناجات در آن از نظر عقلی است. گذشته از فوایدی که خواب اول شب و بیداری آخر شب و گاه سحر داشته و این فواید توسط دنیای علم اثبات شده و در کتاب ها و سایت ها موجود است باید گفت در تعالیم اسلامی به دو گروه عبادت برمیخوریم؛ قسمتی از آن عبادات واجبی است که برعهده بندگان بوده و حداقل ابراز بندگی به انجام آن می‌باشد. و در حقیقت عدم انجام آن اعلام عصیان به پروردگار از طرف بندگان می‌باشد البته اگر از روی عمد و آگاهی باشد. اما قسمتی از عبادات تحت عنوان مستحبات مطرح است. انجام مستحبات واجب نیست و انجام آن ابراز محبت و عشق به پروردگار است. تصور کنید رابطه بین یک کارفرما و کارگر را. اگر کارفرمایی به کارگری، تمیز کردن خانه ای را امر کند؛ زمانی آن کارگر تنها به تمیز کردن خانه اکتفا کرده و مزد خود را نیز دریافت می‌کند اما زمانی کارگر علاوه بر تمیز کردن خانه، تزیینات خاصی که اضافه بر کار اوست را نیز انجام می‌دهد؛ اگر شما به قضاوت بنشینید قطعا به آن کارفرما حق می‌دهید که مزد بیشتری به آن کارگر دوم داده و او را مورد توجه خاص خویش قرار دهد. حال چنین رابطه‌ای را بین پروردگار و انسان ها در نظر بگیرید که خود در قرآن کریم فرموده: ( ما جن و انس را جز برای عبادت خلق نکردیم) حال اگر انسانی تنها به عبادات واجب خود اکتفا کند به طور قطع وظیفه خود را انجام داده و ماجور خواهد بود اما اگر به عبادات مستحب البته با رعایت شرط ترتب و اینکه ابتدا باید واجبات خود را انجام داده باشد، نیز روی آورد قطعا مورد توجه خاص پروردگار بوده و عنایات ویژه ای به او خواهد شد. حال فرض کنید که انجام چنین مستحبی را در شرایطی انجام دهد که باید از راحتی و خوشی خود نیز زده و به مناجات با پروردگار خویش بپردازد. که مناجات سحرگاهان از این باب است. مناجات در زمانی که بیشتر بندگان خدا در استراحت به سر می‌برند اما بندگانی نیز هستند که از شوق وصال محبوب دست از خواب و خوراک برداشته و به دوست می‌پردازند.
و اما از نظر آیات و روایات اسلامی، آیات زیادی در زمینه انجام عبادات سحرگاهان به خصوص استغفار و نماز شب در قرآن کریم موجود می‌باشد که پرداختن قرآن کریم به چنین موضوعی حاکی از اهمیت چنین عباداتی می‌باشد. در اینجا به نمونه ای از این آیات الهی و برخی از روایات ذیل آن اشاره می‌کنیم.
ـ «یا ایها المزمل، قم الیل الا قلیلا، نصفه او انقص منه قلیلا، او زد علیه و رتل القرآن ترتیلا» (ای جامه به خود پیچیده، شب را جز اندکی بپاخیز، نیمی از شب را یا کمی از آن کم کن، یا بر نصف آن بیفزا، و قرآن را با دقت و تأمل بخوان.)[ سوره مزمل، آیات 1 و 2]
ـ «ان ناشئة اللیل هی اشد وطأ و اقوم قیلا» (به یقین نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و گفتاری ماندگارتر است.)[ سوره مزمل، آیه 6] مرحوم طبرسی می‌گوید: مقصود از «ناشئة اللیل» ساعات شبانه است که پی‌در‌پی پدید می‌آیند. از امام باقر(علیه‌السلام) و امام صادق(علیه‌السلام) نقل است که مقصود از این آیه، سحری خیزی برای نماز شب است.[ وسائل الشیعه: ج 5، باب 39 از ابواب بقیة الصلوات المندریة و میزان الحکمة: ج 5، باب 2311، ص 417، حدیث 10447] و نماز شب «اشد وطأ» بسیار عمل سنگین و پرمشقت است؛ زیرا شب، زمان استراحت است و عمل عبادی در آن زحمت دارد. سپس می‌گوید: برخی نیز «وطأ» را «وطاءا» به کسر واو و با مد خوانده‌اند. بنابراین قرائت: «اشد وطاءا» یعنی بین گوش و چشم آن فرد، موافقت است و دل و زبان و گوش نمازگزار برای فهمیدن و اندیشیدن هماهنگ است؛ زیرا قلب انسان در دل شب به چیزی از امور دنیا، اشتغال ندارد و نماز شب، سخن استواری است. از امام صادق(علیه‌السلام) ذیل این ایه نیز روایت است که مقصود سحرخیزی کسی است که جز الله تعالی را نمی‌خواهد.[ مجمع البیان: ج 10، ص 378] پس عبادتی در دل شب پابرجاتر و پایدارتر است که هدف از آن خود الله جل و علا باشد. حضرت آیت الله جوادی آملی در این باره می‌گوید: «معنای آیه شریفه (ان ناشئة اللیل...) این است که تو در روز کارهای فراوانی داری، ولی شب هنگام، مزاحمی نداری و کسب پایگاه محکم و سخن مستحکم تنها در سحر میسر است».[ مراحل اخلاق در قرآن: فصل هفتم]
ـ «و من اللیل فتَهَجَّد به نافلة لک عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا» (و پاسی از شب را برای برپایی نافله شب (افزون بر دیگر واجبات، از خواب) برخیز؛ امید است که پروردگارت تو را به مقام محمود رساند).[ سوره اسراء، آیه 79] واژه تهجد هم‌خانواده هجود است. هجود به معنی خواب است و تهجد (از باب تفعل) بنابر نظر بسیاری از اهل لغت به معنای بیداری پس از خواب[تفسیر المیزان: ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 13، ص 241] برای عبادت و اقامه نماز است. کلمه «نافله» نیز از ماده «نفل» به معنای زیادی می‌باشد. پس متهجد کسی است که از خواب شبانه برای بپاداشتن نماز شب که افزون بر نمازهای واجب است برخیزد. همه مفسران بر این باورند که این آیه درباره پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) است. ای محمد برای برپایی نماز شب که زیادی بر واجبات بر تو واجب است پاسی از شب را بیدار باش.[همان] از امام صادق(علیه‌السلام) نیز روایت است که نماز شب بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) واجب بود.[ تهذیب: ج 2، ص 242، ط نجف، ح 959]
ـ «کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون و بالاسحار هم یستغفرون» (و آنان (پرهیزکاران) کمی از شب را به خواب می‌روند و سحرگاهان آمرزش می‌طلبند.) [ذاریات، آیه 18]لازمه استغفار سحری، بیداری در پایان شب است و سنت مطهر از آن به نماز شب و استغفار در قنوت نماز وتر تفسیر می‌کند.[ عدة الداعی و نجاح الساعی: احمد بن فهداالحلی، صححه و علق احمد الموحدی القمی، ص 251] در برخی از روایت‌های دینی آمده است که مقصود از استغفارکنندگان در دو آیه یاد شده، همان نمازگزاران گاه سحراند.[ المصلین وقت السحر.» میزان الحکمة: ج 7، باب 3084، ص 249، ح 14806 و مجمع البیان: ط تهران، 1373، ج 2] از اهل بیت(علیهم‌السلام) روایت است که: آگاه باشید، درودهای خداوند شامل حال اهل سحر و پوزش طلبان سحری است.[ عدة الداعی و نجاح الساعی: پیشین، ص 251] رسول خدا می‌فرماید: همانا خدای تعالی صدای کسانی را که سحرگاهان استغفار می‌کنند دوست می‌دارد.[ میزان الحکمة: حدیث 14810] از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل است که: سه گروه از (وسوسه‌های) ابلیس و لشکریانش، پاک (و در امان)اند: 1ـ آنان که خداوند را یاد می‌کنند؛ 2ـ کسانی که از بیم (عذاب) خدا، گریه دارند؛ 3ـ گروهی که سحرگاهان استغفار می‌کنند.[ همان: حدیث 14812] امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: هرگاه بنده (در روز) گناهی انجام دهد تا شب او را مهلت دهند، پس اگر استغفار کند بر او ننویسند.[ همان: حدیث 14818]
-«تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» (پهلوهایشان، دل شب از بستر خواب دور می‌شود و با بیم و امید پروردگارشان را می‌خوانند و از آنچه به آن داده‌ایم انفاق می‌کنند. و هیچ کس نمی‌داند چه پاداش‌های مهمی که مایه روشنی چشم‌هاست برای آنها نهفته شده، این پاداش کارهایی است که انجام می‌دادند.) [سوره سجده، آیات 16 و 17] از امام باقر(علیه‌السلام) و امام صادق(علیه‌السلام) روایت است که مقصود از تهی‌کنندگان پهلو در آیه یاد شده، همان کسانی‌اند که برای خواندن نماز شب از رختخواب خود برمی‌خیزند. [مجمع البیان: پیشین، ج 8، ص 331]
ـ« أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّیْلِ سَاجِدًا وَ قَائِمًا یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ» (یا کسی که در ساعات شبانه به عبادت می‌پردازد و در حال سجده و قیام از عذاب خداوند می‌ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است (با دیگران یکسانند)؟[ سوره زمر، آیه 9] از امام باقر(علیه‌السلام) روایت است که مقصود از این آیه، نماز شب است.[ وسائل الشیعه: ج 3، باب 17، از ابواب اعداد فرائض و نوافلها، حدیث 7]
ـ «فاصبر علی ما یقولون و سبح بحمد ربک... من آناء اللیل ... لعلک ترضی» (پس در برابر آنچه می‌گویند صبر کن،... و برخی از ساعا شب (پروردگارت) را تسبیح گو، باشد که (از الطاف الهی) خشنود شوی.)[ سوره طه، آیه 13]
ـ «و سبح بحمد ربک حین تقوم» (و چون از خواب برمی‌خیزی پروردگارت را تسبیح و حمد گو.)[ سوره طور، آیه 48] برخی از مفسران، تسبیح و حمد در این آیه را همان نماز شب دانسته‌اند.[ تفسیر قمی: ج 2، ص 333]
ـ «و من اللیل فسبحه و ادبار السجود» (پاسی از شب و پس از سجده‌ها او (پروردگارت) را تسبیح گو.) [سوره ق، آیه 40] از امام صادق(علیه‌السلام) روایت است که مقصود از این آیه، نماز وتر است که در آخر شب قرار دارد.[ مجمع الیبان: ج 9، ص 150]
ـ «و من اللیل فاسجد له و سبحه لیلا طویلا» (پاسی از شب را بر او سجده کن و مقداری طولانی از شب او را تسبیح گو)[ سوره دهر، آیه 26] امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرماید: تبسیح در این آیه همان نماز شب است.[ مجمع الیبان: ج 10، ص 413 و میزان الحکمة: ج 5، باب 2311، ص 417، حدیث 10449]
ـ «و عباد الرحمن ... والذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما» (و بندگان خدای مهربان... کسانی‌اند که شب هنگام برای پروردگارشان سجده و قیام می‌کنند.)[ سوره فرقان: آیات 63 و 64] سجده و قیام در شب از ویژگی‌های عباد الرحمن است و مقصود از بیتوته و سجده و قیام شبانه همان نماز شب است و این ویژگی اختصاصی بدان خاطر است که اطاعت شبانه سخت‌تر و پسندیده‌تر و از ریا دورتر است. ابن عباس می‌گوید: هر کس در دل شب دو رکعت یا بیشتر نماز بگزارد از عبادالرحمن به شمار می‌آید.[ صلاة اللیل: ص 29] امام صادق(علیه‌السلام) درباره آیه «ان الحسنات یذهبن السیئات؛[ سوره هود، آیه 114] همانا نیکی‌ها بدی‌ها را از میان می‌برد». فرمود: نماز شب مؤمن، گناه روز او را از بین می‌برد.[ میزان الحکمة: ج 5، باب 2314، ص 421، حدیث 10462]
ـ «لیسوا سواء من اهل الکتاب امة قائمة یتلون آیات الله آناء اللیل و هم یسجدون» (آنان مساوی نیستند؛ از اهل کتاب گروهی هستند که قیام می‌کنند و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را می‌خوانند، در حالی که سجده می‌کنند.)[ سوره آل عمران، آیه 113] مقصود از اهل کتاب کسانی‌اند که به راهنمایی اسلام، ره یافتند و شبانه به گاه تهجد، کتاب خدا را تلاوت می‌کنند و به سجده می‌روند؛ یعنی به نماز شب می‌ایستند.[ تفسیر اثنی عشری: ج 2، ص 216] ولی وجه تعبیر سجود از نماز شب این است که سجده با شکوه‌ترین رکن در فروتنی و رساترین حالت نمازگزار در ستایش خداست. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: نزدیک‌ترین حالات بنده به پروردگار، گاهی است که او در سجده می‌گرید.[ عدة الداعی و نجاح الساعی: پیشین، ص 161] مرحوم طبرسی می‌گوید: این آیه خود بیانگر آن است که نماز شب نزد خداوند چه عظمتی دارد.[ مجمع البیان: ج 2، ص 409]
ـ «و رهبانیة ابتدعوها ما کتبناها علیهم الا ابتغاء رضوان الله» (رهبانیتی را که (پیروان مسیح) ابداع کرده بودند، ما بر آنان مقرر نداشته‌ایم گرچه هدفشان جلب رضایت خداوند بود.)[ سوره حدید: آیه 27] مقصود از رهبانیت در این آیه، نماز شب است. چنان که از ابی الحسن(علیه‌السلام) روایت شده است.[ وسائل الشیعه: ج 5، باب 39 از ابواب بقیة الصلوات المندویة:، ح 9] و بنا بر اجماع مفسران، رهبان صیغه مبالغه از رهب و به معنی کمال خشیت و انقطاع در عبادت و تنها برای به دست آوردن رضایت خدا است.[ صلاة الیل: ص 28. مؤسسه جهانی سبطین علیهما السلام]
با توجه به روایات می‌توان به دلایلی چند از اهمیت سحرگاهان پی برد که دلایل عقلی نیز پشتوانه آن قرار می‌گیرد.